Amortyzacja jest procesem utraty wartości majątku trwałego w wyniku jego fizycznego zużycia, które powstaje na skutek eksploatacji oraz ekonomicznego, wynikającego z postępu technicznego. Do majątku trwałego, który podlega amortyzacji, zalicza się: środki trwałe, wartości niematerialne i prawne, inwestycje w obcych środkach trwałych, budynki, budowle leżące na cudzym gruncie oraz inne składniki majątki, które nie stanowią własności podatnika, ale uważane, według przepisów za środki trwałe o przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok, które jednocześnie wykorzystywane są na potrzeby związane z działalnością gospodarczą lub oddane do użytkowania na podstawie umowy dzierżawy, najmu, leasingu. Od majątku trwałego, typu: dzieła sztuki, eksponaty muzealne, grunty nie służące wydobyciu kopalin metodą odkrywkową, nie nalicza się odpisów amortyzacyjnych.
Tematyka odpisów amortyzacyjnych została poruszona nie tylko w ustawie o rachunkowości, ale również w przepisach ustawy o podatku dochodowym od osób prawych oraz w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Według prawa bilansowego (ustawa o rachunkowości), amortyzację należy rozpocząć nie wcześniej niż po przyjęciu majątku trwałego do używania. Natomiast w prawie podatkowym, termin rozpoczęcia, określony jest jako miesiąc następujący po miesiącu wpisania do ewidencji. Określony jest również jasno termin zakończenia dokonywania odpisów amortyzacyjnych: należy ich zaprzestać w chwili zrównania się odpisów z wartością początkową składnika majątku trwałego lub w chwili postawienia go w stan likwidacji lub w chwili jego sprzedaży lub stwierdzenia niedoboru.
Bardzo często w języku potocznym termin „amortyzacja” i „umorzenie” są stosowane zamiennie. Jest to błędne posunięcie, gdyż pojęcia te nie mają tego samego znaczenia. Jak już wspomniano we wstępie, amortyzacja to równowartość zużycia, która jednocześnie zalicza się w koszty działalności. Natomiast o wartość umorzenia koryguje się wartość początkową, będącą wartością brutto i jednocześnie w ten sposób można otrzymać wartość netto środka trwałego.
Przepisy ustawy o rachunkowości nie narzucają stosowania określonych wysokości stawek amortyzacyjnych, ani długości okresu amortyzacyjnego. Jednak, tym na co zwracają uwagę, to aby przy ustalaniu tych wartości wziąć pod uwagę okres ekonomicznej użyteczności środka trwałego (ilość zmian, na których pracuje środek trwały, tempo postępu techniczno-ekonomicznego, istniejące ograniczenia czasu użytkowania środka trwałego, wydajność środka trwałego, która wyrażona jest liczbą godzin pracy, czy też liczbą wytworzonych produktów).
Istnieje wiele, różnych metod obliczania odpisów amortyzacyjnych.
Najprostszą formą jest liniowa metoda, która zakłada, że użytkowany środek trwały zużywa się równomiernie przez cały czas użytkowania – w związku z tym stawka amortyzacyjna przez cały okres eksploatacji jest jednakowa. Duża liczba firm liczy amortyzację metodą liniową według zasad określonych w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych – w załączniku do ustawy znajduje się wykaz stawek amortyzacyjnych przynależnych dla każdej grupy i rodzajów środków trwałych. Dla środków trwałych wykorzystywanych w szczególny sposób można podwyższać istniejące stawki o określony współczynnik. Podwyższony współczynnik można stosować wobec maszyn, urządzeń, które używane są w bardziej intensywny sposób niż pozostałe. Stawki, można podwyższać w danym okresie współczynnikami, ale nie wyższymi niż 1,4.
Istnieje możliwość indywidualnego ustalania stawek amortyzacyjnych – dotyczy to używanych lub ulepszanych środków trwałych, które zostały po raz pierwszy wprowadzone do ewidencji podatnika. Istnieją jednak warunki dotyczące długości okresu amortyzacji: w przypadku środków trwałych klasyfikowanych w grupach 3-6 oraz 8 w Klasyfikacji Środków Trwałych okres amortyzacji wynosi 24 miesiące, gdy ich wartość początkowa nie przekracza 25 000 złotych, wynosi 36 miesięcy, wówczas, gdy ich wartość początkowa przekracza 25 000 złotych, a nie jest wyższa od 50000 złotych oraz 60 miesięcy w pozostałych przypadkach. Ponadto okres amortyzacji wynosi 30 miesięcy dla środków transportu, również dla samochodów osobowych. Celem skorzystania z możliwości ustalania indywidualnych stawek amortyzacyjnych, uznania środka trwałego za używany lub zaliczony do grup 3-6 i 8 Klasyfikacji Środków Trwałych, należy udowodnić, że przed nabyciem danego środka był on użytkowany przez okres 6 miesięcy.
Metoda degresywna zakłada, że przydatność ekonomiczna majątku trwałego maleje wraz z czasem użytkowania – wysokość odpisów amortyzacyjnych w kolejnych latach użytkowania jest coraz mniejsza. Odpisy amortyzacyjne w początkowych latach są najwyższe, dzięki czemu większą część wartości początkowej można szybciej wliczyć w koszty. Stawka amortyzacyjna w metodzie degresywnej również jest jednakowa przez cały okres użytkowania. Jednak zmienna jest podstawa – jest nią wartość netto, czyli wielkość skorygowana o dotychczas dokonane odpisy.
Często można spotkać się z metodą degresywno-liniową. Odpisy amortyzacyjne dokonywane są metodą degresywna do czasu, aż wartość odpisu jest niższa od odpisu amortyzacyjnego liczonego metodą liniową. Następnie amortyzacja jest obliczana metodą liniową.
Metoda progresywna obliczania amortyzacji zakłada, ze im starszy składnik majątku trwałego, tym potrzebne są większe nakłady na naprawy, czy remonty – zwiększa się przez to również koszt eksploatacji.
W praktyce, istnieje również jednorazowa amortyzacja. Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustalają zasady jednorazowej amortyzacji. Z tego rodzaju amortyzacji mogą skorzystać tylko i wyłącznie mali podatnicy oraz przedsiębiorstwa rozpoczynające swoją działalność gospodarczą. Tej metodzie można poddać tylko i wyłącznie środki trwałe należące do 3-8 grupy Klasyfikacji Środków Trwałych z wykluczeniem samochodów osobowych.
Zgodnie z art.16 k ust 7 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, limit odpisów amortyzacyjnych wynosi 50000 euro w każdym z tych lat podatkowych. Z tym, że do wspomnianego limitu nie wlicza się odpisów amortyzacyjnych od wartości początkowej środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych nieprzekraczającej 3500 zł. Limit należy przeliczyć na złotówki – według średniego kursu euro ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski w pierwszym dniu października roku, który poprzedza rok podatkowy, gdzie środki trwałe zostały wprowadzone do ewidencji. Jeżeli spółka nie posiada osobowości prawnej, limit odpisów amortyzacyjnych dotyczy spółki, a nie każdego wspólnika z osobna.
Termin rozpoczęcia dokonywania odpisów amortyzacyjnych, to miesiąc, w którym środek trwały wprowadzono do ewidencji środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych. W kolejnym roku podatnik dokonuje amortyzacji w oparciu o zasady ogólne. Warto nadmienić, ze suma odpisów nie może być większa od wartości początkowej środka trwałego.
Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, zawiera w swojej treści również wykluczenia, które mówią o przypadkach, kiedy nie można skorzystać z prawa do jednorazowych odpisów amortyzacyjnych. Art. 22k ust 11 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, mówi, że z prawa takiego nie mogą korzystać podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych rozpoczynających prowadzenie działalności gospodarczej, którzy w roku rozpoczęcia owej działalności oraz w czasie dwóch lat rozpoczynając liczenie od końca roku poprzedzającego rok jej rozpoczęcia, prowadzili działalność gospodarczą samodzielnie lub jako wspólnicy spółki nieposiadajacej osobowości prawnej lub jeżeli, taką działalność prowadził małżonek tej osoby, wówczas gdy pomiędzy małżonkami istniała wspólność majątkowa.
Z kolei, u podatników podatku dochodowego od osób prawnych, istniejące wykluczenie dotyczące dokonywania jednorazowych odpisów amortyzacyjnych, dotyczy osób rozpoczynających działalność gospodarczą, jeżeli zostali utworzeni: z przekształcenia, w wyniku fuzji lub podziału podatników lub w wyniku przekształcenia spółki lub spółek nieposiadajacych osobowości prawnej lub za pośrednictwem osób fizycznych, które wniosły do kapitału nowo utworzonego podmiotu uprzednio prowadzone przez siebie przedsiębiorstwo albo składniki majątku tej firmy, których wartość przekraczająca łącznie równowartość w złotych kwoty co najmniej 10000 euro.
Jak podkreśla się w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, jednorazowych odpisów nie można ujmować w księgach rachunkowych. Amortyzacja do celów bilansowych dokonywana jest na podstawie przepisów ustawy o rachunkowości. Natomiast, odpisy amortyzacyjne robione metodą jednorazowych odpisów, są statystycznie doliczane do kosztów podatkowych.
Tam, gdzie korzysta się z jednorazowej amortyzacji, na dzień bilansowy pojawi się różnica przejściowa pomiędzy wartością bilansową aktywów, a ich wartością podatkową. Przepisy ustawy o rachunkowości mówią, iż w podmiotach, których sprawozdania finansowe podlegają obowiązkowi badania i ogłaszania, należy tworzyć rezerwę z tytułu odroczonego podatku dochodowego.